Η κοινωνία των λύκων

του Γιώργου Σιακαντάρη*

Τα φαινόμενα άσκησης βίας κατά βουλευτών τείνουν να λάβουν τη μορφή χιονοστιβάδας. Τα περιστατικά προπηλακισμού κυρίως βουλευτών που ψήφισαν το Μνημόνιο ακολουθούν το ένα το άλλο και, δυστυχώς, η κατάσταση φαίνεται να οξύνεται. Η προσπάθεια να αποδοθεί αυτό το φαινόμενο στον ΣΥΡΙΖΑ, φοβάμαι πως μειώνει κατά πολύ την επικινδυνότητα του φαινομένου - αν και, βεβαίως, δηλώσεις όπως αυτές που παρομοιάζουν τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρωθυπουργό της χώρας με Πινοτσέτ ή οι ανακοινώσεις της Νομαρχιακής Επιτροπής Μαγνησίας του ΣΥΡΙΖΑ και της νεολαίας του κόμματος (όπου αναγράφονται τα εξής: «έχουμε πόλεμο και αρχιστράτηγος των εχθρών είναι ο Γιώργος Παπανδρέου»), ρίχνουν λάδι στη φωτιά.

Η βία, φαινόμενο κυρίαρχο στην ελληνική κοινωνία, δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε με ψυχολογικούς όρους ούτε με αστυνομικές ερμηνείες. Η ελληνική κοινωνία είχε αρκετό απόθεμα βίας, το οποίο απελευθέρωσαν οι δύσκολες καταστάσεις που περνά η χώρα. Αλλά τα φαινόμενα βίας που σήμερα απειλούν την κοινωνική συνοχή της χώρας είναι απόρροια κυρίαρχων ιδεολογημάτων τα οποία προϋπήρχαν της οικονομικής κρίσης. Αυτά τα ιδεολογήματα συνίστανται στην υποτίμηση της αξίας της δημοκρατίας, στον εξοβελισμό και την αποκήρυξη του ατομικισμού, στη γελοιοποίηση της αναγκαίας ευγένειας στις διαπροσωπικές σχέσεις, στη θεώρηση του συμβιβασμού ως σημάδι υποχώρησης.

Τα ιδεολογήματα αυτά αποδίδονται, κακώς, μόνο στον λόγο και την πρακτική της ηττημένης μετεμφυλιακής Αριστεράς. Η ενοχοποίηση της Αριστεράς είναι ένας εύκολος τρόπος για να κρυφτούν οι χρόνιες αδυναμίες του ελληνικού κοινωνικού και οικονομικού συστήματος και η ατολμία της πνευματικής ελίτ να λέει τα πράγματα με το όνομά τους. Κακώς νομίζουμε ότι μόνο οι πολιτικοί υπολογίζουν το πολιτικό κόστος. Οταν διαβάζω και ακούω με ποιον «ευέλικτο» τρόπο πνευματικοί άνθρωποι προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα ακραία συνθήματα και τις πρακτικές της πλατείας (μούντζες, συνθήματα, κρεμάλες και, τέλος, ξυλοδαρμοί κατά προσώπων), αναρωτιέμαι αν το σαράκι του πολιτικού κόστους κατατρώγει μόνο το σώμα του πολιτικού συστήματος και όχι ολόκληρης της κοινωνίας. Εχουμε πλέον να αντιμετωπίσουμε μια δίνη που περισσότερο και από την οικονομική κρίση απειλεί να καταπιεί ό,τι έχει απομείνει θετικό σ' αυτή την κοινωνία. Στο τέλος ο φόβος θα είναι το κυρίαρχο συναίσθημα που θα απομείνει.

Το κύριο ιδεολόγημα το οποίο νομιμοποιεί στη χώρα μας τη βία είναι η θεώρηση της δημοκρατίας ως μιας τυπικής πλευράς των πραγμάτων. Αυτός που θεωρεί πως το δικαίωμα της ελεύθερης εκλογής, της αλλαγής μέσω εκλογών των κυβερνώντων, αλλά και το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης της γνώμης είναι ένα τυπικό δικαίωμα, είναι πολύ εύκολο να θεωρήσει ότι το δικαίωμα της διαφορετικής γνώμης του άλλου είναι επίσης τυπικό. Αυτό τον νομιμοποιεί να καταργήσει τη διαφορετική γνώμη, αφού είναι μόνο τυπική και όχι «ουσιαστική». Ετσι μπορεί άνετα να θεωρήσει ότι και το δικαίωμα του καθενός να μην υποβάλλεται σε σωματική και λεκτική βία είναι επίσης μια τυπικότητα, που μπροστά στην «ουσία» των «επαναστατικών» προταγμάτων δεν έχει καμία τύχη. Το ελληνικό παράδοξο είναι ότι η θεώρηση της δημοκρατίας ως τυπικής δεν κυριαρχεί μόνο στην Αριστερά. Εκπορεύεται απ' αυτήν, αλλά αποτελεί μόνιμο συνοδό στην αντίληψη ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων και μεγάλων τμημάτων της ελληνικής διανόησης. Εκεί όμως που ριζοσπαστική Αριστερά και συντηρητικός χώρος ταυτίζονται απολύτως είναι στην απαξίωση της αρχής του ατομικισμού. Αυτή η αρχή παρουσιάζεται ως το δαιμόνιο που απειλεί είτε τον κοινωνικό χαρακτήρα της αριστερής ιδεολογίας, είτε τις παραδοσιακές αξίες αυτού του τόπου. 

Ο ατομικισμός όμως, που είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω ηθελημένης διαστρέβλωσης ορισμένοι ταυτίζουν με τον εγωκεντρισμό, δεν είναι τίποτα άλλο από την πεποίθηση πως μόνο ο άνθρωπος που αναγνωρίζει τον εαυτό του ως κάτι ξεχωριστό, μόνο αυτός μπορεί να αναπτύξει το αίσθημα του ανήκειν σε μια κοινωνική ολότητα. Μόνο ο άνθρωπος που στέκεται στα δικά του πόδια είναι πραγματικά κοινωνικό ον και όχι πράγμα ή εξάρτημα μιας εκκλησιαστικής ή πολιτικής αυθεντίας. Τέλος, μόνο αυτός ο άνθρωπος είναι σε θέση να μην πολτοποιηθεί μέσα στον όχλο και μόνο αυτός μπορεί να σεβαστεί τη διαφορετικότητα των άλλων και να μην ασκεί εναντίον τους διαπροσωπική βία. Εκεί όπου η ατομικότητα πνίγεται στα βαθιά νερά του κοινοτισμού (αριστερού και δεξιού), εκεί δεν έχουν θέση ούτε η ανάγκη του συμβιβασμού, ούτε η χρήση της ευγένειας στις διαπροσωπικές σχέσεις. Στις κοινωνίες όπου η αγέλη υπερέχει του ατόμου, σε αυτές τις κοινωνίες η βία κυριαρχεί έναντι της ελευθερίας γνώμης και της προσωπικής ανεξαρτησίας.

Το πρόβλημα με την άσκηση βίας κατά των πολιτικών εύκολα γίνεται - μάλλον έχει ήδη γίνει - πρόβλημα άσκησης βίας κατά δημοσιογράφων, κατά πνευματικών ανθρώπων και τελικά και κατά απλών πολιτών που σκέφτονται διαφορετικά. Αν δεν καταδικαστεί αυτή η βία απ' όλους και απερίφραστα, σε λίγο καιρό η ελληνική κοινωνία θα μοιάζει σαν μια κοινωνία «λύκων κατά λύκων».

________________________________________
*ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι διδάκτωρ Κοινωνιολογίας, αναπληρωτής επιστημονικός διευθυντής στο ΙΣΤΑΜΕ - Ανδρέας Παπανδρέου

(από τα "Νέα")