Από την κοινωνική αποσάρθρωση στην ανθρωπολογική καταστροφή – μια ομιλία που δεν έγινε ποτέ

από το "μη μαδάς τη μαργαρίτα"

H ομιλία του Πέτρου Παπασαραντόπουλου στην παρουσίαση του βιβλίου του, η οποία όμως δεν έγινε ποτέ λόγω έκτακτων πολεμικών γεγονότων. Το ρεπορτάζ εδώ.

Πολιτικό τραβέρσο στην ύστερη μεταπολίτευση

Είχα προετοιμάσει μια ομιλία για την παρουσίαση του «Τραβέρσου», στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου. Η ομιλία αυτή δεν έγινε ποτέ, αφού η εκδήλωση ματαιώθηκε ύστερα από φασιστική επίθεση από ακροαριστερούς. Την αναρτώ στις σημειώσεις μου, ελάχιστο αντίδωρο σε πολλούς φίλους που ήρθαν σε μια εκδήλωση για να ακούσουν για ένα βιβλίο και κατέληξαν παρατηρητές ασκήσεων «επαναστατικής» γυμναστικής.

Σας ευχαριστώ θερμά για την παρουσία σας στη σημερινή εκδήλωση. Ευχαριστώ και τους εισηγητές για τα καλά τους λόγια. Θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα το Γιάννη Βούλγαρη που προλόγισε αυτό το βιβλίο καθώς και τους φίλους που το διάβασαν πριν εκδοθεί και μου έκαναν γόνιμες παρατηρήσεις, με ιδιαίτερη αναφορά στον Χρυσάφη Ιορδάνογλου με τον οποίο μοιραζόμαστε κοινές αγωνίες και προβληματισμούς από τα φοιτητικά μας χρόνια.

Το «Τραβέρσο» είναι ένα βιβλίο που επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις. Περιέχει κείμενα που έγραψα ή εκφώνησα την τελευταία εικοσαετία. Με άλλα λόγια είναι η προσωπική μου αφήγηση για την Ύστερη Μεταπολίτευση, που μας οδήγησε στη σημερινή κρίση.
Εκτυλίσσεται χρονολογικά, προσπαθώντας να περιγράψει, με σημείο αφετηρίας το 1989, το πώς κατεβήκαμε τα σκαλοπάτια του Άδη: Δεν καταλάβαμε τίποτα από τα κοσμοϊστορικά γεγονότα εκείνης της χρονιάς, που σφράγισαν τον «σύντομο 20ο αιώνα», βυθιστήκαμε στην αδιέξοδη Μακεδονική υστερία, επιτρέψαμε την άλωση του κράτους από τις συντεχνίες, σε μια αμφίδρομη αιμομικτική σχέση, εκθρέψαμε το τέρας του Φρανκεστάιν, φαντασιωθήκαμε την «απελευθέρωση της Βόρειας Ηπείρου», οπλίζοντας τα χέρια των δολοφόνων της ΜΑΒΗ, αναλωθήκαμε σε αδιέξοδους εθνικισμούς στο Κυπριακό, και αντιμετωπίσαμε με αφασία, ενίοτε και με ρατσισμό, το τεράστιο μεταναστευτικό ρεύμα που μας χτύπησε την πόρτα.

Σε μια διαφορετική, οριζόντια, ανάγνωση, στο Τραβέρσο υποστηρίζω ότι για την παρούσα κρίση it is not only the economy stupid. Υπάρχουν τουλάχιστον άλλα τρία επίπεδα αυτής της κρίσης:

1) Η Πολιτική παρακμή
2) Η Κοινωνική αποσάρθρωση
3) Η Ανθρωπολογική καταστροφή

Στο βιβλίο περιέχονται πολλά κείμενα για την πολιτική παρακμή και για τις ανεπάρκειες, τις ταλαντώσεις και τις καθυστερήσεις της σημερινής πολιτικής ηγεσίας. Για το λόγο αυτό, σήμερα θα μιλήσω μόνο για τα δύο τελευταία επίπεδα, την κοινωνική αποσάρθρωση και την ανθρωπολογική καταστροφή. Θα μιλήσω περισσότερο για τους «από κάτω», ελπίζοντας να συμβάλλω στην αποδόμηση ενός ευρύτατα διαδεδομένου ιδεολογήματος ότι για την υπέρβαση της κρίσης, όλα εξαρτώνται από τους «από πάνω».

Η Κοινωνική αποσάρθρωση

Υποστηρίζω ότι το κυρίαρχο πρόβλημα της χώρας σήμερα είναι η πλήρης διάλυση του κοινωνικού ιστού, η αποσάρθρωση της κοινωνίας, ο κατατεμαχισμός και κατακερματισμός της. Ο ακραίος συντεχνιασμός και ο ατομικισμός είναι η καρκινική μετάλλαξη του κοινωνικού σώματος.
Κατά συνέπεια, ότι πιο προοδευτικό μπορεί να διατυπωθεί σήμερα είναι η υπεράσπιση του δημόσιου συμφέροντος και η λειτουργία των στοιχειωδών κανόνων του κοινωνικού συμβολαίου μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Περιγράφω αυτούς τους λόγους της κοινωνικής αποσάρθρωσης στο κείμενο μου με τίτλο «η καταστροφική ιδεολογία της μεταπολίτευσης», όπου έχω κωδικοποιήσει τα χαρακτηριστικά της σε τρία κεντρικά στοιχεία:

1) Στην επικράτηση του ατομικισμού και του συντεχνιασμού ως στάση ζωής.
2) Στην απαξίωση της εργασίας ως κοινωνικής αξίας
3) Στην επίρριψη όλων των ευθυνών για τα δεινά μας στους «άλλους», κατά προτίμηση τους ξένους, ως «Έθνος Ανάδελφον».

Δεν θα επεκταθώ περισσότερο. Πρέπει όμως να επισημάνω ότι αυτά τα στοιχεία που προανέφερα και που συγκροτούν τον ηγεμονικό σήμερα αριστεροδέξιο λαϊκισμό, συναντούν, μέσα από υπόγειες διαδρομές και επιλεκτικές συγγένειες, τις προνεωτερικές επιβιώσεις και αντιστάσεις, πολύ ισχυρές στην Ελλάδα, που προέρχονται από αυτό που ο Στέλιος Ράμφος αποκαλεί «χθόνιες δυνάμεις». Αυτή η συνάντηση δεν προκάλεσε μόνο την κοινωνική αποσάρθρωση, αλλά και οδήγησε στην «ανθρωπολογική καταστροφή» που θα περιγράψω παρακάτω.

Ανθρωπολογική καταστροφή

Για να γίνει κατανοητό τι εννοώ με τον όρο «ανθρωπολογική καταστροφή», η έννοια – κλειδί είναι ο «κοινός νους», όπως την εισήγαγαν ο Αντόνιο Γκράμσι, η Ανιές Χέλερ, και πολλοί νεότεροι μελετητές.
Ο «κοινός νους» είναι μια απλοϊκή (naive) αντανάκλαση της πραγματικότητας αδιαμεσολάβητη, μη αναστοχαστική και μη θεωρητική. Οι ιδέες αυτές φαντάζουν φυσικές, αιώνιες, αναλλοίωτες και αναπόδραστες. Πρόκειται για βιωμένες ιδεολογίες (Iived ideologies) που είναι εν πολλοίς οι ίδιες, σε όλες τις τάξεις (σε αρχόμενες και άρχουσες). Ο κοινός νους είναι το φολκλόρ της φιλοσοφίας. Ο «κοινός νους» θεωρεί ότι κατέχει τη λυδία λίθο της αλήθειας. Από κοινός νους μετατρέπεται σε κοινό τόπο.
Ποιος είναι ο κυρίαρχος κοινός νους σήμερα;

Είναι η λαϊκιστική πεποίθηση ότι για όλα τα προβλήματα φταίνε οι «από πάνω» και οι τρισκατάρατοι ξένοι. Ποτέ οι «από κάτω».

Πίσω από αυτή την πεποίθηση στοιχίζονται οι πλέον ετερόκλητες πολιτικές δυνάμεις, που διαπερνούν οριζόντια τόσο το πολιτικό σύστημα όσο και το κοινωνικό σώμα.
Αυτός ο κοινός νους ηγεμονεύει σήμερα στην μεγάλη πλειοψηφία των συμπολιτών μας. Έχει «οικειοποιηθεί τη φαντασία τους» όπως τόσο εύστοχα έγραψε πρόσφατα ο Πιέτρο Ινγκράο, μιλώντας για τους συμπολίτες του στην Ιταλία του Μπερλουσκόνι.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη φαντασιακή απόδραση από την πραγματικότητα, τη βίωση μιας εικονικής πραγματικότητας.

Παράλληλα, είναι ο τροφοδότης ιδεολογικός μηχανισμός για τα φαινόμενα φασιστικής βίας, ακροδεξιάς και ακροαριστερής, που πληθαίνουν ανησυχητικά στη χώρα μας. Εύχομαι και ελπίζω να είμαι υπερβολικός, αλλά διαισθάνομαι ότι εάν συνεχιστούν, η ίδια η ύπαρξη της φιλελεύθερης δημοκρατίας τίθεται σε κίνδυνο. Στο βάθος του δρόμου, αυτός που θα κεφαλαιοποιήσει τα αποτελέσματα της βίας θα είναι, χωρίς αμφιβολία, η ακροδεξιά.
Το ευρύτερο ερώτημα που τίθεται από όσα προανέφερα είναι: Μήπως, χωρίς μια αλλαγή «από τα κάτω», όλες οι «από τα πάνω» μεταρρυθμιστικές προσπάθειες, έτσι και αλλιώς άτολμες και ημιτελείς, είναι καταδικασμένες να αποτύχουν;

Θέτοντας το ίδιο ερώτημα με πιο πρακτικούς όρους, μπορεί, όσες και περικοπές να γίνουν, να γίνει βιώσιμη η ΕΘΕΛ, όταν 7 στους 10 επιβάτες δεν πληρώνουν εισιτήριο;

Η δική μου απάντηση είναι ότι ποτέ δεν έχει παρατηρηθεί, σε όλη την πολιτική ιστορία της νεωτερικότητας, περίπτωση κοινωνίας που να άλλαξε ριζικά τις δομές της χωρίς παράλληλη αλλαγή νοοτροπιών και συμπεριφορών.

Αυτή είναι η μεγάλη σημερινή πρόκληση για όλους μας και για τον καθένα ατομικά.

Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας και είμαι πρόθυμος να απαντήσω στις ερωτήσεις σας.