Η χρεοκοπία μιας κοινωνίας

του Πάσχου Μανδραβέλη

Υπάρχουν πολλά κλισέ που πνίγουν τον δημόσιο διάλογο. Διακινούνται ελαφρά τη σκέψει και προϊόντος του χρόνου και διά της πολυχρησίας έχουν γίνει κάτι σαν ιερά τοτέμ. Ουδείς τολμά να τα αμφισβητήσει, αλλά και κανείς δεν κάνει τον κόπο να τα σκεφτεί. Ενα από αυτά τα κλισέ, που ανασύρονται συχνά-πυκνά από το Πάνθεον της αριστερής παράδοσης, είναι η κοινωνία. «Το ζήτημα», λένε πολλοί ταγοί, «είναι να μη χρεοκοπήσει η κοινωνία».

Εδώ, όμως, υπάρχει ένα πρόβλημα και μερικές απορίες. Τι είναι η κοινωνία; Είναι επιχείρηση, για να υπάρχει ο κίνδυνος χρεοκοπίας; Πώς ακριβώς χρεοκοπεί μια κοινωνία; Κάνει στάση πληρωμών; Διαλύεται και τα περιουσιακά της στοιχεία τα παίρνουν οι πιστωτές; Επιπλέον, ποια είναι τα περιουσιακά στοιχεία μιας κοινωνίας; Είναι διαφορετικό να λέει κάποιος ότι δεν πρέπει να χρεοκοπήσει το κοινωνικό κράτος ή εν γένει το κράτος. Αυτό ναι: έχει ταμείο, έσοδα - έξοδα, και μπορεί να πέσει έξω. Αλλά η κοινωνία, ούτε ταμείο έχει, ούτε λογιστικές καταστάσεις. Εκτός και αν η κοινωνία ταυτίζεται με το κράτος, οπότε όταν χρεοκοπεί αυτό χρεοκοπεί και η κοινωνία.

Μπορεί κάποιος να πει ότι μια κοινωνία χρεοκοπεί όταν χρεοκοπούν τα νοικοκυριά της. Αυτό έχει μια λογική βάση. Αν οι πολίτες της δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα, τότε η κοινωνία χρεοκοπεί. Σ’ αυτήν την περίπτωση, όμως, προϋποθέτουμε το θατσερικό αξίωμα ότι «δεν υπάρχει αυτό το πράγμα που λέγεται κοινωνία· υπάρχουν άνδρες, γυναίκες και οικογένειες». Συνεπώς, όταν χρεοκοπούν οι τελευταίοι χρεοκοπεί και το άθροισμά τους, που είναι η κοινωνία.

Από την αριστερή σκοπιά, όμως, η κοινωνία είναι κάτι περισσότερο από τα μέλη της. Η κοινωνία είναι κάτι παραπάνω από τα άτομα. Είναι και οι θεσμοί και οι δεσμοί που τα συνδέουν. Είναι ο τρόπος και οι κανόνες συμβίωσής τους. Αν χαθούν αυτά, τότε πραγματικά κινδυνεύει με χρεοκοπία η κοινωνία. Το τελικό ερώτημα λοιπόν είναι: οι θεσμοί και οι δεσμοί της ελληνικής κοινωνίας κινδυνεύουν να χαθούν εξαιτίας της κρίσης ή απλώς επιταχύνονται οι απώλειες;

Δυστυχώς, η κοινωνία είναι σε διαδικασία χρεοκοπίας εδώ και χρόνια. Η κατάσταση των πόλεων έγινε χειρότερη λόγω της κρίσης, αλλά ήταν σε οικτρή κατάσταση και πριν από την κρίση. Η έλλειψη κάθε σεβασμού στον δημόσιο χώρο είναι περίτρανο δείγμα χρεοκοπίας. Παράλληλα, υπάρχει η διάχυτη ανομία, που τώρα αποκτά και πολιτικό φερετζέ. Αυτή είναι άλλο ένα δείγμα της χρεοκοπίας. Τα μπαϊράκια των τοπικών φορέων, των συντεχνιών, και άλλων ομάδων πληθυσμού που σηκώνονται χωρίς να υπολογίζει κανείς το κοινωνικό κόστος, αυτό σηματοδοτούν. Επιπλέον: όταν σε μια κοινωνία ένα κόμμα αμφισβητεί ρητώς και εμπράκτως τον θεμελιώδη κανόνα συμβίωσης, που είναι το Σύνταγμα, όταν δηλαδή αμφισβητεί τους κανόνες του πολιτικού παιγνίου και παρ’ όλα αυτά συμμετέχει στο παίγνιο, δεν έχουμε απλώς υποκρισία. Εχουμε χρεοκοπία. Η δε αδιαφορία της κοινωνίας προς την καταστρατήγηση των βασικών κανόνων ύπαρξης αυτής της κοινωνίας είναι η επισφράγιση αυτής της χρεοκοπίας.
 

Ο νόμος και το δίκιο
 

H κοινωνική συνοχή έχει από καιρό διαρραγεί στο φαντασιακό επίπεδο από συνθήματα του είδους «νόμος είναι το δίκιο του εργάτη», δηλώσεις όπως «κανένας θεσμός, μόνο ο λαός», νομοθετικές πράξεις και χαριστικές συμβάσεις που έμπρακτα δείχνουν ότι «νόμος είναι το δίκιο του επιχειρηματία, του ισχυρού ή του κολλητού». Οταν γίνει αποδεκτό ότι «νόμος είναι το δίκιο του αγρότη», ποιος μπορεί να πείσει τον φορτηγατζή ότι το δικό του δίκιο δεν πρέπει να είναι νόμος; Kι αν όλοι πεισθούμε ότι νόμος είναι το δικό μας δίκιο και η πολιτεία δεν μπορεί ή δεν θέλει να το επιβάλλει, ποιος μπορεί να μας εμποδίσει ώστε να επιβάλλουμε μόνοι μας τον δικό μας νόμο; Περί ποιας κοινωνικής συνοχής μιλούμε, όταν οι αρμοί της κοινωνίας μας (κανόνες συμβίωσης θεσπισμένοι ή μη) κόβονται και ράβονται σύμφωνα με τα «δίκια» του καθενός;

Γράφαμε και παλιότερα ότι «αν θέλουμε να μιλήσουμε για την ελληνική περίπτωση, μάλλον δεν πρέπει να αναφερόμαστε σε “κοινωνική συνοχή”, αλλά μάλλον πρέπει να προσέξουμε την κοινωνική ανοχή στην παρανομία, που χρόνια τώρα επιβιώνει και ένα αόρατο πλέγμα κοινωνικής συνενοχής που δημιουργεί την ψευδαίσθηση “κοινωνικής συνοχής”. Είναι χαρακτηριστικό ότι για πολλά χρόνια η καταγγελία στις αρχές κάποιας παρανομίας εθεωρείτο "ρουφιανιά", δηλαδή αμάρτημα βαρύτερο από την καταγγελθείσα παρανομία.

»Τώρα όμως το έλλειμμα της πραγματικής κοινωνικής συνοχής γίνεται ορατό. Τα "Δεκεμβριανά των δεκαεξάρηδων" έδειξαν δύο πράγματα. Από τη μια μεριά είχαμε ένα ξέσπασμα της νεολαίας που ξεπερνούσε τη διαμαρτυρία για τον φόνο ενός μαθητή. Με πράξεις και συνθήματα αμφισβήτησαν κάθε κρατική αλλά και κοινωνική δομή. Αρα υπάρχει μια τομή της κοινωνικής συνοχής σε επίπεδο γενεών, το οποίο δεν είχαμε προσέξει. Από την άλλη μεριά είδαμε την αμηχανία της κυβέρνησης και της αστυνομίας να επιβάλει την τάξη. Κατανοητή: εν ονόματι ποιας κοινωνικής ευταξίας μπορεί η πολιτεία να επιβάλει την τάξη στους νεαρούς βλαστούς της που παραβιάζουν τους νόμους;

 Όλα επιδοτούνταν

»Οι πληγές στο σώμα της κοινωνικής συνοχής είναι βαθιές και απλώς τώρα κακοφορμίζουν. Τώρα αρχίζουν και φαίνονται οι πραγματικές διαιρέσεις στην κοινωνία. Υπήρχαν και παλιότερα, αλλά απλώς η ελληνική πολιτεία αντί να συνθέτει τις αντιθέσεις, τις έθαβε κάτω από βουνά επιδοτήσεων. Μέχρι τώρα το “δίκιο” του καθενός επιδοτούνταν. Oι πληγέντες της α' κινητοποίησης ήξεραν ότι η αυριανή (δική τους) κινητοποίηση όχι μόνο θα "πληρώσει τα σπασμένα" αλλά μπορεί να τους βγάλει και κάτι τι παραπάνω. Η μεγάλη διαφθορά δεν φαινόταν πολύ αποκρουστική· μάλλον έμοιαζε με ελευθέρας για τη μικρότερη διαφθορά. Ολόκληρη η κοινωνία, από τους επιχειρηματίες μέχρι τους αγρότες και τους εργαζομένους, απευθυνόταν σε ένα αδιαφανές πράγμα που λέγεται Δημόσιο και ήξεραν ότι το “δίκιο” τους θα αμειφθεί με το παραπάνω. Στο όνομα, πάντα, της “κοινωνικής συνοχής”» («Κοινωνική συνοχή, ανοχή και συνενοχή», «Καθημερινή» 9.8.2009).

Στην Ελλάδα, κοινωνία είναι ένα ακτινωτό σύστημα με το κράτος-τροφό στη μέση. Το βασικότερο στοιχείο της κοινωνικής συνοχής που αποκτήσαμε όλα αυτά τα χρόνια είναι ένα δαιδαλώδες δίκτυο προσοδοθηρίας, το οποίο χρειαζόταν όλο και περισσότερα χρήματα για να συντηρηθεί. Δεν είναι τυχαίο ότι η χώρα με τη μεγαλύτερη κατά κεφαλήν αριστερή ρητορεία, σοσιαλιστικό θεωρεί οτιδήποτε είναι κρατικό, ενώ δεν κατόρθωσε να αναπτύξει ούτε καν ένα ευπρεπές συνεταιριστικό κίνημα. Υπό την έννοια αυτή ναι: αυτό που νομίζαμε ότι είναι κοινωνία χρεοκόπησε, επειδή χρεοκόπησε η καρδιά του συστήματός της, δηλαδή το κράτος που ακτινωτά συνέδεε κάθε επιμέρους στοιχείο. Και μέχρι να δημιουργηθούν νέοι συνεκτικοί δεσμοί (τα μπάι-πας που θα έλεγαν οι γιατροί) χρειάζεται χρόνος. Το ερώτημα είναι αν τον έχουμε...

Οψεις της κοινωνικής «συνοχής»

«"Αν φέρετε συσσίτια, θα γίνει της Κερατέας... θα γίνει σφαγή στον Νέο Κόσμο" φώναξαν απειλητικά τις τελευταίες μέρες δύο ηλικιωμένοι κάτοικοι της περιοχής, εκ των οποίων ο πρώτος και διαμερισματικός σύμβουλος της παράταξης Καμίνη». («Σχέδιο Καμίνη για κέντρο σίτισης ανάβει φωτιές στον Ν. Κόσμο», «Ελευθεροτυπία» 14.6.2010)

Η περιοχή της Κερατέας αποτελεί ίσως τον ιδεότυπο της α λά ελληνικά «κοινωνικής συνοχής». Δεν μιλάμε μόνο για τη διαρκή παρανομία, τις μολότοφ, την καταστροφή της κοινής μας περιουσίας (ως και τάφρο ανέσκαψαν στη νέα πανάκριβη λεωφόρο Λαυρίου), την απόπειρα εμπρησμού οικίας αστυνομικών μέσα στην οποία κοιμούνταν ανήλικα παιδιά. Αναφερόμαστε στο βασικό επιχείρημα των τοπικών αρχών να διαχειριστεί μια περιοχή μόνο τα δικά της σκουπίδια, αδιαφορώντας για τους υπόλοιπους κατοίκους του Λεκανοπεδίου. Μιλάμε δε για μια περιοχή όπου οργίασε η παράνομη δόμηση και οι καταπατήσεις δημόσιων γαιών. Συμπαραστάτες δε του αγώνα των κατοίκων, βρέθηκαν όλοι όσοι χύνουν μαύρο δάκρυ για την απώλεια της κοινωνικής συνοχής, δηλαδή η παλαβή αριστερά.

Η Κερατέα, λοιπόν, αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση, κάθε περιοχής που δεν θέλει «οχλούσες δραστηριότητες». Στον Νέο Κόσμο αντιδρούν, με την απειλή της Κερατέας, στο σχέδιο του Δήμου Αθηναίων που θέλει «να αποκεντρώσει τα συσσίτια που γίνονται σήμερα μαζικά στο κέντρο της πόλης (Πειραιώς και Σοφοκλέους). Αντί λοιπόν να μαζεύονται καθημερινά στο κέντρο 3.500 άνθρωποι από κάθε γειτονιά της πόλης, να υπάρχουν μικρού μεγέθους υποδομές στις γειτονιές».

Τα κέντρα παροχής μεθαδόνης στους τοξικοεξαρτημένους δεν ήταν καλοδεχούμενα στο κέντρο των πόλεων, αλλά δεν είναι καλοδεχούμενα ούτε στα νοσοκομεία. Ο δήμαρχος Αμαρουσίου και αντιπρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών έστειλε επιστολή στην κυβέρνηση, δηλώνοντας την αντίθεσή του στη δημιουργία παραρτήματος του ΟΚΑΝΑ στο ΚΑΤ «λόγω της προχειρότητας και της ανευθυνότητας που αντιμετωπίζει η ηγεσία του υπουργείου Υγείας αυτό το μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα χωρίς μάλιστα καμία διαβούλευση, χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση και χωρίς να έχει λάβει υπ’ όψιν την ήδη επιβαρυμένη περιοχή γύρω από το ΚΑΤ. Από την άλλη πλευρά, διατυπώνουμε ότι είμαστε υπέρ της πρόληψης και θεωρούμε ότι για την απεξάρτηση πρέπει να λαμβάνονται όλα τα επιστημονικά μέτρα, μακριά από τον αστικό ιστό για τη δημιουργία τέτοιων κέντρων». Να σημειώσουμε, η «διαβούλευση» και η «προσεκτική μελέτη» έγινε το υποκατάστατο της κοινωνικής συνοχής. «Διαβούλευση» ζητούν στην Κερατέα, «ενδελεχή μελέτη» στον Νέο Κόσμο, «όλα τα παραπάνω» στο Μαρούσι. Εν τω μεταξύ άνθρωποι πεθαίνουν, αλλά εμείς συζητάμε για την «κοινωνική συνοχή» που... κινδυνεύει να χαθεί.

Διαβάστε:
- Ρόμπερτ Οουεν «Μια νέα θεώρηση της κοινωνίας», εκδ. Αλεξάνδρεια
- Αμιτάι Ετζιόνι, «Η κοινωνία της υπευθυνότητας», εκδ. Καστανιώτη
 

(από την "Καθημερινή")