Η κρίση του Τύπου

του Φώτη Γεωργελέ

Μια φορά, πριν από καιρό, σε μια τηλεοπτική συνέντευξη, είχα πει μια φράση που έκανε τη μητέρα μου να μην μου μιλάει ένα μήνα γιατί την είχα ντροπιάσει στις φίλες της. Με είχαν ρωτήσει που οφείλεται η χαμηλή ποιότητα της ελληνικής δημοσιογραφίας, η κρίση αξιοπιστίας των ΜΜΕ. Τους είχα απαντήσει λοιπόν, ότι όταν στήνεις ένα μπουρδέλο, δεν προσλαμβάνεις γιατρούς μικροβιολόγους, πουτάνες παίρνεις.

Η φράση μπορεί να μην ήταν πολιτικά ορθή, η διαπίστωση όμως ισχύει. Με αυτό το θεσμικό πλαίσιο, με αυτό το επιχειρηματικό και επαγγελματικό μοντέλο, αυτή την αξιοπιστία έχουμε. Συζητάμε συχνά για την κρίση του Τύπου, το ίντερνετ που αφαιρεί αναγνώστες, τα blogs, τον κόσμο που δεν διαβάζει, για οτιδήποτε εκτός από την πραγματικότητα. Γι’ αυτή την κρίση των media να συζητήσουμε σε καμιά άλλη χώρα. Εδώ πρόκειται για την κρίση ολόκληρου του μοντέλου της κομματοκρατίας και της διαπλοκής που στο χώρο των Μέσων Ενημέρωσης παίρνει την πιο ξεκάθαρη μορφή του. Η κατάρρευση των ελληνικών ΜΜΕ δείχνει την παρακμή και το τέλος ολόκληρου του πολιτικού και οικονομικού συστήματος της χώρας.

Η αλήθεια είναι ότι το πρόβλημα εμφανίζεται και σε παγκόσμιο επίπεδο, όχι μόνο στην Ελλάδα. Επιχειρήσεις Τύπου, που πουλάνε το προϊόν-ενημέρωση, και έχουν συμφέρον να το αναπτύξουν γιατί αυτή είναι η επιχειρηματική τους δραστηριότητα, γίνονται όλο και πιο σπάνιες. Στην εποχή της υπερβολικής συγκέντρωσης, η τάση οδηγεί στην ενοποίηση των αγορών, δημιουργεί τεράστιους ομίλους που φτιάχνουν αεροπλάνα, πουλάνε πετρέλαιο και όπλα, έχουν ποδοσφαιρικές ομάδες, φτιάχνουν δρόμους, γέφυρες, ταινίες, δίσκους, εστιατόρια, περιοδικά, ραδιόφωνα, κλαμπ. Στα χέρια των μεγάλων ομίλων με ποικίλες δραστηριότητες και συναλλαγές με την κρατική εξουσία, τα ΜΜΕ λειτουργούν περισσότερο ως μοχλοί πίεσης, ανταλλάξιμης υποστήριξης και δημόσιες σχέσεις, παρά ως αυτόνομη επιχειρηματική δραστηριότητα. Το προϊόν-ενημέρωση, η πληροφορία και η ανάλυση υποχωρούν. Δεν είναι πια τόσο σημαντικά. Δεν είναι σημαντικό ότι μειώνονται οι αναγνώστες τους, ότι απαξιώνεται η αγορά. Τα Μέσα Ενημέρωσης είναι εργαλείο πια μόνο στα χέρια των μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων, στις υπόλοιπες πολύ πιο κερδοφόρες και σημαντικές δουλειές τους. Όμως η υπερβολική ενοποίηση των αγορών, απαξιώνει τις επιμέρους αγορές. Κι έτσι το πρόβλημα εμφανίζεται ως κρίση αξιοπιστίας των ΜΜΕ.

Στην Ελλάδα το καθεστώς διαπλοκής, συναλλαγής και κομματικού ελέγχου πάνω στον Τύπο, μετέτρεψαν την 4η εξουσία η οποία έχει συμφέρον να ελέγχει το κράτος, σε ένα μηχανισμό απόλυτα εξαρτημένο από την κρατική και την κομματική εξουσία. Μετέτρεψαν μια σύγκρουση συμφερόντων σε σύγκλιση συμφερόντων. Η δημιουργία πολιτικού χρήματος και πολιτικής υποστήριξης μέσω των ΜΜΕ, οδήγησε σταδιακά στην υποχώρηση της αυτοτελούς επιχειρηματικής δραστηριότητας στα Μέσα Ενημέρωσης. Σήμερα σε εποχή οικονομικής κρίσης, που τα μεγάλα έργα, οι αναθέσεις, οι προμήθειες μειώνονται, παύει και το ενδιαφέρον των μεγάλων ομίλων να συντηρούν μέσα ενημέρωσης με το αποτέλεσμα που βλέπουμε στις μέρες μας: Μέσα Ενημέρωσης οδηγούνται στο λουκέτο καθώς ο ρόλος τους πια δεν είναι χρήσιμος.

Δεν είναι αναγκαστικά κακό αυτό παρόλο που ως επαγγελματική τάξη μας θίγει. Γιατί και το καθεστώς που υπήρχε μέχρι τώρα είχε μικρή σχέση με λειτουργία Μέσων Ενημέρωσης και περισσότερη με τα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας, την κομματοκρατία και το πελατειακό κράτος. Η φούσκα των ελληνικών ΜΜΕ που σπάει τώρα οφείλεται στη δομική κρίση του ελληνικού μοντέλου.

Ο πληθωρισμός ΜΜΕ και εκδοτών σε μια μικρή χώρα με χαμηλό ποσοστό ανάγνωσης και ενημέρωσης, το ελληνικό παράδοξο, οφείλεται στη διανομή του κρατικού χρήματος και τη δημιουργία μαύρου, πολιτικού χρήματος. Σ’ αυτή τη χώρα υπάρχουν εφημερίδες ανύπαρκτες που εκδίδονται μόνο για τη διανομή της κρατικής διαφήμισης. Από 31 εκ. το 2005 έφτασε τα 83,5 το 2008. Λεφτά του ελληνικού λαού που πηγαίνουν σε έντυπα των 500 φύλλων που δεν ξέρει καν κανείς ότι εκδίδονται. Εφημερίδες που επιχορηγούνται για να μην τις διαβάζει κανείς, αλλά για να κρέμονται στα περίπτερα με ένα τίτλο-προειδοποίηση, ένα τίτλο εκβιασμού ανάμεσα στα λόμπι της εξουσίας. Εφημερίδες 8 σελίδων με 5 κρατικές καταχωρήσεις μέσα που εμφανίζονται, κλείνουν, ξανανοίγουν, ίσα-ίσα για να μεταφερθεί το κρατικό χρήμα και να μετατραπεί σε πολιτικό χρήμα, σε βρώμικο χρήμα. Μέσα Ενημέρωσης παθητικά που επί χρόνια συνεχίζουν τη λειτουργία τους από θαύμα. Τηλεοπτικές συχνότητες που χαρίζονται από το κράτος στα διάφορα λόμπι εξουσίας. Νόμοι που δεν εφαρμόζονται, εξάμηνες συνεχείς παρατάσεις λειτουργίας των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών, άδειες που δεν προκηρύσσονται ποτέ ώστε όλα να μένουν στη γκρίζα ζώνη της παρανομίας, τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα να έχουν γίνει κλειστό επάγγελμα. Κρατικοί, εκκλησιαστικοί, δημοτικοί, κομματικοί σταθμοί, παθητικοί, που δεν ακούει και που δεν βλέπει κανένας, χρεοκοπημένοι χρόνια, που τους πληρώνει από το υστέρημά του ο ελληνικός λαός με μόνο στόχο τη μεταφορά κρατικού χρήματος, τις επιχορηγήσεις και τις κρατικές διαφημίσεις. Νόμοι για τη μετατροπή των δημοτικών σταθμών σε ανώνυμες εταιρείες που δεν εφαρμόζονται ποτέ. Εφημερίδες της εκκλησίας που κλείνουν εν μέσω σκανδάλων. Δάνεια από κρατικά ελεγχόμενες τράπεζες, δανεικά κι αγύριστα. Δάνεια από επιχειρηματίες σε ΜΜΕ μέσω τραπεζών, από τα λεφτά των καταθετών. Χαριστικές ρυθμίσεις χρεών, διαγραφές χρεών. Εισαγγελικές διώξεις για πλαστά τιμολόγια που ενεργοποιούνται και απενεργοποιούνται ανάλογα με το βαθμό υποτέλειας των ΜΜΕ, πρόστιμα 50 εκατομμυρίων που επιβάλλονται και με μαγικό τρόπο αναθεωρούνται. Μετατροπή των δημοσιογράφων σε κομματικούς και δημόσιους υπάλληλους. Μέσα του εκβιασμού, της συναλλαγής, βαποράκια, εκτελεστές πληρωμένων συμβολαίων, ξεκαθαρίσματα λογαριασμών, δολοφονίες, εικονικές χρεοκοπίες.

Έχουμε φτάσει σε μια φάση απόλυτης αδιαφάνειας. Σε επιχειρηματίες που ελέγχουν και χρηματοδοτούν τα μισά ΜΜΕ της χώρας χωρίς να φαίνονται πουθενά. Σε Μέσα Ενημέρωσης που προσφέρουν υπηρεσίες υποστήριξης σε επιχειρήσεις χωρίς να έχουν φανερή σχέση μαζί τους.  Το κόμμα-κυβέρνηση δίνει δάνεια, παγώνει μετοχοδάνεια, «αμελεί» να εισπράξει τους φόρους και τις ασφαλιστικές εισφορές, ρυθμίζει χρηματιστηριακά θέματα έτσι ώστε να ευνοούνται κάποιοι, παραχωρεί επιλεκτικά δύναμη, χρήμα, συχνότητες. Χωρίς να εφαρμόζονται οι νόμοι, χωρίς να ισχύει κανένας νόμος εκτός από έναν, τον νόμο της συναλλαγής. Πολλά Μέσα Ενημέρωσης, χρεοκοπημένα τα περισσότερα, κρατικοδίαιτα, εξαρτημένα και όχι βιώσιμα, αυτή είναι η κατάσταση στα ΜΜΕ σήμερα.

Αν αυτοί είναι οι όροι διεξαγωγής του παιχνιδιού, αντίστοιχη είναι και η ποιότητα του προϊόντος. Κύρια δουλειά τους δεν είναι η παραγωγή πληροφορίας και ενημέρωσης, αλλά η επιρροή, η παροχή πολιτικής υποστήριξης, ο εκβιασμός και οι πιέσεις. Τα ελληνικά ΜΜΕ ανάπτυξαν την ικανότητα διεκδίκησης και διανομής του δημόσιου χρήματος, όχι την επαγγελματική επάρκεια. Όπως έκανε και ολόκληρη η ελληνική κοινωνία άλλωστε. Όταν μέσα στις τελευταίες δεκαετίες έχεις λαμβάνειν 340 δις δάνεια και άλλα τόσα κοινοτικές επιδοτήσεις, αυτό που αναπτύσσεις είναι η ικανότητα διεκδίκησης, όχι η ικανότητα να παράγεις κάτι για να δημιουργήσεις πλούτο. Οι άνθρωποι λύνουν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Τα ελληνικά ΜΜΕ ενδιαφέρονται πόσο πουλάνε, ώστε να έχουν δύναμη πίεσης και όχι τι πουλάνε. Έστω κι αν αυτό που πουλάνε οφείλεται σε ταινίες και δώρα και όχι σε περιεχόμενο. Γιατί συνομιλητές τους ήταν η εξουσία και όχι οι αναγνώστες-πελάτες τους.

Ο Πάσχος Μανδραβέλης, για να δείξει το χαμηλό επίπεδο των Ελληνικών ΜΜΕ, λέει ότι είναι τα Μέσα που χωρίς καμία εξαίρεση, έχασαν τη μεγαλύτερη είδηση της μεταπολίτευσης: Τη χρεοκοπία της χώρας. Η χρεοκοπία τώρα, παρασέρνει στην καταστροφή και τα ΜΜΕ. Ζούμε τις πιο έντονες ημέρες της μεταπολίτευσης, δραματικές εποχές με αυξημένη ανάγκη πληροφόρησης και όμως η κυκλοφορίες των εφημερίδων καταρρέουν. Γιατί μέχρι τώρα δεν πούλαγαν πληροφόρηση αλλά χειραγώγηση, προπαγάνδα, κομματικές γραμμές, δημόσιες σχέσεις.

Η ίδια η δομή τους ήταν φτιαγμένη γι’ αυτό τον σκοπό. Οι διευθυντές τους δεν ήταν αυτοί που ξέρουν να δημιουργούν έντυπα, ραδιόφωνα, τηλεοράσεις, αλλά αυτοί που ήταν καλύτεροι συνομιλητές με τα λόμπι εξουσίας. Η ύλη τους ήταν βασισμένη στα παραπολιτικά, στο καθημερινό δηλαδή παιχνίδι πιέσεων και δημόσιων σχέσεων. Βαποράκια σκανδάλων που τους διοχέτευαν οι αντίπαλες πολιτικές ομάδες, και τα οικονομικά λόμπι. Παραταξιακός τύπος και κομματικές γραμμές, πολιτικές και οικονομικές επιδιώξεις που δύσκολα κρύβονται στα μάτια του πολίτη. Δεν είναι περίεργο που ο βαθμός αξιοπιστίας των ΜΜΕ συγκρίνεται μόνο με την αξιοπιστία του πολιτικού συστήματος. Στα μάτια της κοινής γνώμης άλλωστε, η πολιτικομιντιακή τάξη είναι εδώ και καιρό ενιαία.

Το δυστύχημα είναι ότι το πρόβλημα του επιχειρηματικού μοντέλου, έρχεται να συναντήσει πια το παγκόσμιο πρόβλημα των media. Το Διαδίκτυο, τη μετάδοση της πληροφορίας από την πηγή σε χρόνο δευτερολέπτου, την κοινοποίηση της πληροφορίας σε χρόνο twitter. Δεν πιστεύω ότι αυτό είναι το τέλος της δημοσιογραφίας όπως πολλοί λένε. Τα wikileaks χρειάστηκαν τις πιο έγκυρες ευρωπαϊκές εφημερίδες για να τα αξιολογήσουν και η περιπέτεια του D.S.K. μεταδόθηκε σε πραγματικό χρόνο μ’ ένα tweet αλλά χρειάστηκαν οι N.Y. Times, ο Monde, για να την αναλύσουν. Υπάρχουν τόσες πολλές πληροφορίες εκεί έξω που χρειάζεται πάντα κάποιος να επιλέξει, να νοηματοδοτήσει, να κάνει την κοινή γνώμη να καταλάβει τι συμβαίνει γύρω της.

Καθώς η ανάλυση και η ερευνητική δημοσιογραφία αποκτούν στη σημερινή εποχή, πρωταρχική σημασία, το πρόβλημα αξιοπιστίας των ελληνικών ΜΜΕ γίνεται ακόμα μεγαλύτερο. Γιατί είναι αυτά ακριβώς που μέχρι τώρα είχαν περισσότερο παραμελήσει. Γιατί τα είχαν αντικαταστήσει με την παραπολιτική, την προπαγάνδα, τη χειραγώγηση. Πολλοί δημοσιογράφοι, μέτριας μόρφωσης, με μεγαλύτερο προσόν τις διασυνδέσεις με τις ομάδες εξουσίας, πολιτικές, οικονομικές, συνδικαλιστικές, δυσκολεύονται τώρα να αντιμετωπίσουν μια καινούργια πραγματικότητα που απαιτεί επαγγελματική επάρκεια και ανεξαρτησία. Ο Δ. Ψυχογιός είχε αποδείξει κάποτε από τις στατιστικές των εγγραφών στην Ένωση Συντακτών, ότι ο μέσος όρος των δημοσιογράφων, έχει χαμηλότερο επίπεδο μόρφωσης από τον μέσο όρο της κοινωνίας!

Η αξιοπιστία των ελληνικών ΜΜΕ βρίσκεται στο ναδίρ. Όπως και για την ελληνική κοινωνία, έτσι και για το χώρο της ενημέρωσης, η κρίση είναι ο δρόμος για τη χρεοκοπία ή ο δρόμος για την εφεύρεση ενός καινούργιου, βιώσιμου μοντέλου που δεν μπορεί παρά να βασίζεται στην αλλαγή επιχειρηματικού μοντέλου, στην επαγγελματική επάρκεια, στην ανεξαρτησία, στα βασικά συστατικά της σύγχρονης ενημέρωσης, την ανάλυση, την ερευνητική δημοσιογραφία.

(Εισήγηση σε συνέδριο για την αξιοπιστία των ΜΜΕ στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, από την "Athens Voice")